Kompost - Wariant II
WSTĘP
Dobrej wiedzy nigdy za dużo. Dlatego proponuję Państwu jeszcze jeden artykuł na temat kompostowania, na bazie materiałów szkoleniowych Rolniczego Centrum Kształcenia Ustawicznego w Pyrzycach.
Propozycja unieszkodliwiania i zagospodarowania odpadów w zagrodach wiejskich, adresowana jest przede wszystkim do rolników indywidualnych i właścicieli posesji, jako jeden z elementów sanitacji zagród wiejskich. Gospodarstwa rolne zarówno produkcyjne, przydomowe jak również użytkownicy ogródków działkowych powinni wykorzystać swe niehandlowe i niekonsumpcyjne zasoby łatworozkładalnej substancji do nawożenia gleby i zachowania pełnego obiegu substancji organicznej, poprzez produkcję kompostu. Nieużyteczne spalanie lub wywożenie masy organicznej na wysypiska jest niegospodarnością. Ponadto do tego celu bardzo często wykorzystywane są miejsca przypadkowe tzw. "dzikie wysypiska śmieci", co koliduje z ochroną naturalną środowiska danego terenu. W nowoczesnym rolnictwie, w efekcie rozszerzonego areału upraw zbóż i warzyw oraz chowu bezściołowego, resztki upraw warzyw oraz pasz i siana stają się uciążliwymi odpadami, których zagospodarowanie wymaga dodatkowych nakładów finansowych i energetycznych. Wzbogacanie kompostów gnojowicą i osadami ściekowymi oraz stosowanie nowych biotechnologii stanowi przyszłościowy kierunek prac nad kompostowaniem. Mając na uwadze powyższe, stosowanie małych kompostowni odpadów organicznych pozwala na zagospodarowanie znacznej części odpadów w miejscu ich powstawania. Takie postępowanie przyczynia się także do poprawy stanu higieny wiejskich jednostek osadniczych.
Rola i znaczenie kompostu w nawożeniu gleb
Nawozy organiczne były i są najbardziej cenione przez producentów zdrowej żywności oraz ekologów. Każdy nawóz zastosowany w nadmiarze lub nieumiejętnie może być bardziej szkodliwy niż pożyteczny. Dotyczy to nie tylko nawozów sztucznych, ale również obornika, którego stosowanie wprost do gleby (świeżego) jest niedopuszczalne albowiem powoduje procesy gnicia oraz niebezpieczeństwo porażenia roślin przez choroby bakteryjne i grzybowe. Wiele gatunków roślin źle reaguje na bezpośredni kontakt z obornikiem. Natomiast nawożenie kompostem bardzo aktywizuje organizmy glebowe, sprzyja rozwojowi systemu korzeniowego poprzez dostarczenie przyswajalnej substancji organicznej oraz nie stanowi niebezpieczeństwa przenawożenia roślin. Komposty mają wartość nawozową zbliżoną do wartości obornika, dlatego też z braku możliwości uzyskania obornika, a także wysokich kosztów jego zakupu powinno się skrupulatnie gromadzić wszelkiego rodzaju odpadki pochodzenia organicznego i roślinnego, w celu ich przetworzenia w bardzo cenny pod względem nawozowym i humusotwórczym kompost. Komposty, bagatelizowane w dobie rozkwitu chemii rolnej, traktowane były głównie jako sposób pozbycia się resztek roślin i chwastów, ostatnio doczekały się właściwej oceny i wykorzystania, co jest bardzo istotne z punktu widzenia ekologicznego.
W poniższej tabeli przedstawiono przeciętną procentową zawartość składników pokarmowych w suchej masie nawozów organicznych stosowanych w uprawie roślin ogrodniczych:
Z danych zawartych w powyższej tabeli wynika, ze poszczególne odpady organiczne charakteryzują się zróżnicowanymi zawartościami substancji organicznej oraz substancji nawożących azotu, fosforu i potasu a także wapnia. Skład kompostów jest porównywalny z odchodami zwierzęcymi, w tym z obornikiem.
Przesłanki technologiczne tworzenia kompostów
Komposty można sporządzać ze wszystkich materiałów organicznych stanowiących odpady w produkcji rolno-hodowlanej i przetwórczej płodów rolnych. Surowcami do przygotowania kompostu mogą być: resztki roślinne (zdrowe nie porażone przez choroby), chwasty (bez nasion), liście, popiół drzewny, odpadki zwierzęce, torf, gnojówka, fekalia, nawozy mineralne itp. Fekalia, ze względu na dużą ilość drobnoustrojów chorobotwórczych, powinny być kompostowane z torfem wysokim, co najmniej przez rok. Komposty z ich udziałem powinny być używane tylko jesienią i natychmiast przykrywane ziemią. Należy również unikać nawożenia nimi warzyw.
Proces kompostowania naturalnego w przyrodzie jest procesem ciągłym i polega na rozkładzie substancji z resztek roślinnych i zwierzęcych poddanych procesom biochemicznym i działaniu organizmów glebowych. Metoda kompostowania jest tylko sposobem aktywizacji tego procesu na malej przestrzeni i przy zapewnieniu optymalnych warunków realizacji procesu. Kompostowanie jest sposobem aktywizacji i przyśpieszenia naturalnych procesów rozkładu materii organicznej w przyrodzie, poprzez zapewnienie optymalnych warunków realizacji procesu na wydzielonej do tego niewielkiej powierzchni terenu. W czasie kompostowania materiał organiczny ulega stopniowo rozkładowi.
Proces kompostowania przebiega prawidłowo gdy wilgotność masy kompostowej wynosi od 40 do 70 % (optimum 50 %), pH od 4,5 do 9,5 oraz gdy skład materiału organicznego przeznaczonego do kompostowania zapewnia prawidłowość przebiegu procesów jego rozkładu (stosunek węgla do azotu). Dla większości drobnoustrojów w kompoście najkorzystniejsza proporcja C:N wynosi od 15:1 do 30:1. Przybliżony skład materiału organicznego przeznaczonego do kompostowania podano w poniższej tabeli.
C:N w suchej masie różnych materiałów organicznych:
Zalecane ogólne proporcje materiałów w kompoście wynoszą:
wg metody biodynamicznej
50-70% odpadki organiczne;
20% nawóz organiczny + mineralny;
10-30% gleba;
wg większości ogrodników
80% odpadki organiczne;
10% nawóz organiczny + mineralny;
2% gleba.
Z danych zawartych w tabeli wynika, ze z punktu widzenia stosunku węgla organicznego (C org) do azotu organicznego (N org) najmniej korzystnymi komponentami do sporządzania kompostu są świeże i stare trociny, słomy zbóż, torfy małorozłożone, ściółka liściasta a także gnojówka i zielona masa roślin. Jednakże ze względu na problemy związane z zagospodarowaniem w/w odpadów w postaci w jakiej występują w sposób naturalny jedynym racjonalnym sposobem ich wykorzystania wydaje się ich wbudowanie w stos kompostowy, przy jednoczesnym uzupełnieniu związków azotu z innych źródeł, w tym niekiedy i z nawozów mineralnych. Generalnie chodzi o to, ażeby ukierunkować i kontrolować proces tworzenia pryzm kompostowych majšc do dyspozycji różne ilości komponentów organicznych o zmiennej charakterystyce jakościowej.
Najkorzystniejszymi składnikami kompostu są odchody zwierzęce ze stosunkowo małymi ilościami słomy, odpadki kuchenne, rośliny motylkowe, łęty ziemniaczane, wodorosty i torfy wysokie. Większość z w/w pożądanych komponentów kompostu występuje w gospodarstwach wiejskich i przed zagospodarowaniem powinna być przerobiona na kompost. Wówczas efekt globalny wyrażony m.in. racjonalnym nawożeniem gleb i efektywnością produkcji będzie widoczny i odczuwalny w produkcji rolniczej. Istotnym elementem będzie takie kompleksowe włączenie w/w odpadów w pożądany - z punktu widzenia rolniczo-ekologicznego i higienicznego - proces, pozwalający na zamknięcie obiegu materii w miejscu ich powstawania.
Zasady sporządzania kompostu i rozwiązania techniczne
Przygotowanie materiału do kompostowania rozpoczyna się w momencie powstawania odpadów poprzez ich segregację i dostosowanie do potrzeb kompostowania stosując niekiedy rozdrobnienie materiału. Pomocne do tego są oferowane przez handel różnego rodzaju rozdrabniacze i młynki. Planując kompostowanie odpadów organicznych należy:
dokonać doboru miejsca przeznaczonego na budowę stosu kompostowego,
przygotować teren pod budowę stosu,
zgromadzić w pobliżu niezbędne materiały do budowy stosu kompostowego,
znać porę najdogodniejszą do wykonania pryzmy oraz warunki kierujące procesami dojrzewania kompostu,
prawidłowo zbudować pryzmę oraz zadbać o przekładanie stosu kompostowego,
znać zasady zastosowania kompostu.
Miejsce przeznaczone na kompost powinno być lekko zacienione, osłonięte od wiatru, nie podmokłe, ale w bliskim sąsiedztwie wody. Do ocienienia pryzmy korzystne jest sąsiedztwo brzozy, bzu czarnego, leszczyny, olszy, natomiast nie zaleca się drzew i krzewów iglastych. Aby korzenie drzew i krzewów nie wnikały do kompostu odległość ich od pryzmy powinna wynosić minimum 1,5 - 2,0 m.
Dla uzyskania zacienienia pryzmy można również w pobliżu jej posadzić cukinię lub dynię, albowiem liście tych roślin dając wystarczajšco dużo cienia jednocześnie przepuszczają odpowiednio dużo powietrza. Należy również zarezerwować miejsce na składowanie materiałów organicznych i dodatków mineralnych oraz na przerobienie pryzmy. Miejsce przeznaczone na kompost powinno być tak dobrane, aby był do niego swobodny dostęp, co jest niezbędne przy przerabianiu pryzmy.
Przystępując do budowy pryzmy kompostowej trzeba oczyścić podłoże z chwastów wieloletnich, wyrównać i lekko spulchnić widłami, co ułatwi dostęp dżdżownicom do kompostu. W celu zatrzymania składników pokarmowych wypłukiwanych z kompostowych materiałów teren można wyłożyć 2-3 cm warstwą gliny lub torfu. Kompostu nie należy zakładać w dołach, albowiem utrudnia to dostęp powietrza i rozkład substancji organicznej.
Materiały na kompost zbierać należy w miejscu osłoniętym i zacienionym. Najlepiej do tego celu nadają się ażurowe skrzynie z daszkiem z drewna lub siatki, lub przynajmniej miejsce zabezpieczone przed deszczem. Wilgoć bowiem przyspiesza rozkład materiału co nie jest wskazane przed założeniem kompostu. Na kompost przeznacza się wszystkie odpady organiczne z gospodarstwa domowego i ogrodu. Należy przy tym zwrócić uwagę aby kompostowane resztki roślinne nie były porażone chorobami. Materiał taki należy palić, a uzyskany popiół można wówczas stosować do kompostu.
Bardzo istotne jest zachowanie ostrożności przy dokładaniu do stosu robaczywych owoców. Jeżeli żerujące w nich larwy przepoczwarzają się, to mogą przetrwać do wiosny. Należy zebrać je osobno, przesypać wapnem, zalać wodą i dopiero po kilku dniach dodać do kompostu.
Materiał na kompost należy podzielić na grupy w zależności od czasu potrzebnego na ich rozkład tj. ulegające rozkładowi w ciągu 4-7 miesięcy (części młodych roślin) oraz części ulegające rozkładowi w ciągu 2-3 lat (karpy słonecznika, głąby kapuściane, grube gałązki itp.). Ten ostatni materiał przed dołożeniem do stosu kompostowego winien być rozdrobniony. Służą do tego celu młynki ogrodnicze produkowane również i w naszym kraju oraz sprowadzane z zagranicy.
Roślinność używana do kompostu powinna być przewiędnięta, albowiem świeża mogłaby powodować proces gnicia i nie powinna zawierać chwastów kwitnących i z nasionami. Resztki gotowanych potraw oraz warzyw należy natychmiast przykrywać ziemią, aby nie zwabić gryzoni. W przypadku dokładania do kompostu makulatury w postaci gazet muszą być one uprzednio namoczone, natomiast papier gazet kolorowych nie nadaje się do kompostowania.
Nie można kompostować materiałów nieorganicznych, takich jak szkło, metal oraz organicznych trudnorozkładalnych np. gumy i plastiku oraz lekarstw. Nie należy kompostować samego torfu, chyba ze dodane sąš fekalia, natomiast może być on stosowany jako okrycie pryzmy. Oprócz surowców organicznych w skład kompostu wchodzą nawozy mineralne i gleba.
Ekologiczna metoda wprowadza dodatek do kompostów nawozów mineralnych pochodzenia naturalnego, tzn. nie przetworzonych technologicznie, np. surowych fosforytów, margli, kainitu (minerał zawierający potas), zmielonych skał (np. mączki bazaltowej lub bentonitowej). Te ostatnie mają działanie podwójnie korzystne: jako materiały ilaste wchodzą w tzw. kompleksy ilasto-próchnicze o dużej pojemności sorpcyjnej i właściwościach lepisza glebowego, a ich mikrobiologiczna aktywacja w kompoście uwalnia cenne pierwiastki.
Zakładanie kompostu może odbywać się od wiosny do jesieni, w okresach gdy temperatura jest powyżej zera. Zakładanie w okresie suchego lata będzie się bowiem wiązało z koniecznością systematycznego nawilżania, w celu utrzymania odpowiedniej wilgotności pryzmy. Na zimę stos kompostowy powinno się przykryć liśćmi, matami słomianymi, łętami ziemniaczanymi itp., aby również w tym czasie utrzymywała się temperatura, sprzyjająca rozkładowi materii organicznej i dojrzewaniu kompostu. Przemarznięcie stosu kompostowego, podobnie jak przesuszenie, przerywa proces rozkładu materii organicznej. Prawidłowa budowa stosu kompostowego polega na:
wykonaniu warstwy drenażowej w celu odsączenia nadmiaru wody i ułatwienia cyrkulacji powietrza,
wymieszaniu odpadków organicznych poprzez ułożenie naprzemian warstw materiałów organicznych i odpowiednim ich zwilżaniu,
okryciu całości pryzmy ziemią, torfem, matami lub słomą,
wykonaniu rowków wzdłuż obu długich brzegów pryzmy gdy istnieje niebezpieczeństwo gromadzenia się wody i podtapiania warstwy drenażowej,
wszystkie warstwy pryzmy należy w miarę możliwości ułożyć w ciągu jednego dnia.
Typowa pryzma kompostowa ma w przekroju następujące warstwy:
cieńka 2-3 cm warstwa gliny lub torfu,
warstwa drenażowa z gałązek,
ziemia,
nawozy zwierzęce,
ziemia,
nawozy mineralne, np. wapniowe,
liście i resztki roślinne.
Przekrój poprzeczny pryzmy powinien mieć kształt zaokrąglonego trapezu o wysokości 1-1,2 m i szerokości podstawy dolnej 1,5-2,0 m i ok. 40 cm górnej. Długość pryzmy jest zupełnie dowolna i zależy od ilości zebranego materiału.
Przyśpieszenie wytwarzania kompostu można uzyskać poprzez wprowadzanie do pryzmy preparatów biodynamicznych sporządzonych z ziół (krwawnika, rumianku, pokrzywy, skrzypu itp.) lub mieszanek bakteryjnych np. KOMPOSTIN, ACTIVIT itp. Stosując je nie ma potrzeby przerabiania pryzmy kompostowej, a materię organiczną można dokładać przez cały sezon dbając o odpowiednią wilgotność pryzmy i dostęp powietrza poprzez jej lekkie wzruszenie widłami. Do przykrycia pryzmy zamiast słomy można powierzchnię pryzmy obsiać mieszanką roślin motylkowych, biorąc nasiona w ilości: 1 część peluszki, 2 części wyki i 2 części bobu. Rośliny motylkowe korzystają z azotu z powietrza, dzięki działalności żyjących na ich korzeniach bakterii brodawkowych, a więc nie czerpią z kompostu, a dają cień i ograniczają wzrost chwastów na pryzmie. Zamiast nieestetycznych pryzm kompostowych można zbudować kompostownik z drewna, cegły lub płyt betonowych, pamiętając aby jeden z boków można było otwierać lub rozebrać w celu przerobienia pryzmy kompostowej. Zaletą skrzyń jest to, ze utrzymują one kompost w uporządkowanym stanie, osłaniają od wiatru chroniąc przed nadmiernym wysychaniem. Skrzynie budowane z cegły, kamienia, betonu, drewna (drewno musi być odpowiednio impregnowane, w innym przypadku będzie gnić razem z kompostem) itd., powinny zapewniać wentylację przez otwory w ścianach, albo przez warstwę drenażową zbudowaną pod kompostem. Dla ochrony przed silnymi deszczami zaleca się stosować zdejmowany daszek, zbyt duża ilość wody powoduje bowiem utratę ciepła i wymywanie składników. Jeden z boków skrzyni powinien być zdejmowany (lub mieć ruchomą zastawkę). Decydując się na budowę nieruchomej skrzyni korzystniej jest zbudować od razu dwie komory, co znacznie ułatwi zabieg przerabiania kompostu. Stosując skrzynię z ram - wystarczy jedna komora, ponieważ podczas przewracania kompostu (lub użycia do nawożenia) ramy kolejno zdejmuje się i przenosi na nowe miejsce. Ogrodnicy posiadający duży ogród (działkę) mogą sporządzić skrzynię składającą się z trzech komór. Kompost zakłada się wtedy zawsze w środkowej komorze, a po 1-2 miesiącach przekłada się do jednej z bocznych komór, gdzie będzie dojrzewał. W ten sposób można zapewnić sobie niemalże stałe dostawy próchnicy.
Skrzynie wypełniamy warstwami podobnymi jak w pryzmie, a więc po ułożeniu warstwy drenażowej i cienkiej warstwy ziemi układamy na przemian warstwę materii roślinnej i odpadków (15-30 cm), warstwę aktywatora (np. obornika - 5 cm), kilka łopat ziemi, trochę wapna (wapno w formie umieszczamy w środku warstwy materii roślinnej), ewentualnie dodatki mineralne. Każdą warstwę zwilżamy wodą. Układanie kontynuujemy aż do wypełnienia skrzyni. Wierzch przykrywamy jakimś materiałem izolacyjnym, przepuszczającym powietrze i niezbyt podatnym na gnicie (stare worki, dywan, ziemia, torf).
Inny sposób napełnienia skrzyni:
zgromadzić obok skrzyni 2 taczki odpadków roślinnych, kuchennych itd., zwilżyć je wodą,
dodać aktywatora (np. 1 wiadro obornika) i wszystko możliwie dokładnie wymieszać,
wrzucić mieszankę do skrzyni (na przygotowaną wcześniej warstwę drenażową) i wyrównać,
powtarzać całš procedurę aż do napełnienia skrzyni. Przykryć jak wyżej.
Dla wielu działkowców trudno będzie zebrać materiał o łącznej wadze np. 500 kg (na 1 m3). W związku z tym należy:
podzielić skrzynię na połowę pionową przegrodą i zrobić kompost w jednej połowie,
zbudować wspólny kompost z sąsiadem, zbierać materiały przez dłuższy czas.
Należy starać się utrzymać go w możliwie najniższej temperaturze i najmniejszej wilgotności, tzn. chronić przed słońcem, opadami i nie mieszać ich, aby zredukować proces rozkładu. Gdy uzbiera się odpowiednia ilość - zrobić kompost. Należy dodać nieco więcej aktywatora, ponieważ odpadki są już trochę rozłożone. Wiosną lub latem może to być ścięta trawa, która może stanowić 20% całej masy kompostowej. Ze względu na zachowanie ciepła w kompoście, szczególnie gdy posiadamy mniejsze ilości materiału organicznego, najlepiej kompostować w pojemnikach z ocieplonymi ścianami. W dobrze izolowanym pojemniku temperatura w zewnętrznych warstwach kompostu (5 cm od wewnętrznej powierzchni ścian pojemnika) wynosi 50° C. Efektywność wykorzystania ciepła wiąże się z wielkością kompostowanej masy. Im mniejsza jest pryzma lub skrzynia, tym mniej efektywnie wykorzystywane jest ciepło. Zaleca się aby objętość kompostu nie była mniejsza niż 1 m3. Gdy stos osišgnie do 2/3 jego pierwotnej wysokości, należy zastosować zabieg przełożenia go i powtórnego uformowania w taki sposób, aby materiały znajdujące się na powierzchni umieścić na spodzie nowej pryzmy, a składniki ze środka stosu pierwotnego wydobyć na wierzch - wprowadza się wówczas nową porcję powietrza do kompostu i rozluźnia osiadające pod własnym ciężarem materiały. Jeśli okaże się, ze składniki kompostu są zbyt przesuszone - co opóźnia ich rozkład - należy w trakcie formowania nowej pryzmy obficie zwilżyć je wodą, gnojówką lub przefermentowanym wyciągiem z pokrzywy. Nowa pryzma jest na ogół niższa (0,8-1,0 m) i krótsza niż poprzednia, gdyż część materiałów już się rozłożyła, zmniejszając objętość stosu. Po uformowaniu okrywamy ją. Jeśli kompost zawiera dużo materiałów niewystarczająco rozdrobnionych, a także zdrewniałych, które rozkładają się powoli, to konieczne jest dwu-, a nawet trzykrotne przerabianie pryzmy.
Podsumowanie
Postępująca świadomość społeczeństwa w zakresie ochrony środowiska może przyczynić się do zmniejszenia ilości odpadów gromadzonych na wysypiskach śmieci o 40- 50%. Uzyskać to można poprzez selektywność zbiórki odpadów i wykorzystanie niektórych z nich jako surowce wtórne, natomiast odpadków zawierających w swym składzie materię organiczną do kompostowania. W warunkach wiejskich pozwoli to nie tylko na poprawę stanu higienizacji zagrody ale również na zamknięcie obiegu materii w miejscu ich powstawania.
Komposty, bagatelizowane w dobie rozkwitu chemii rolnej, traktowane były głównie jako sposób pozbycia się resztek roślin i chwastów, doczekały się ostatnio właściwej oceny i wykorzystania. Jest to bardzo istotne z punktu widzenia ekologicznego, albowiem stosując je nie ma obawy przenawożenia.
Wzbogacenie kompostów osadami ściekowymi oraz stosowanie nowych biotechnologii stanowi przyszłościowy kierunek prac nad kompostowaniem.